W lutym 1945 roku wykonano zdjęcia lotnicze między innymi nad terenem dzisiejszego Jaworzna. Zwraca uwagę najbardziej wysunięta północna część miasta, na której dostrzec można wiele reliktów przeszłości, zarówno tej dalszej, jak i tej bliższej naszym czasom.
W styczniu tegoż roku Armia Czerwona wyparła oddziały niemieckie za linię Przemszy, dokonując wyzwolenia terenu miasta spod nazistowskiej okupacji. W czasie wojny północne tereny miasta funkcjonowały w zmienionych strukturach administracyjnych; Dąbrowa Narodowa wraz z Jęzorem, a także ówczesny Długoszyn (wyłączony z gminy Szczakowa) oraz Wysoki Brzeg wyłączony z Jaworzna stanowiły wówczas gminę Premsdorf, a wspomniana Szczakowa, oczywiście z Górą Piasku funkcjonowała osobno. Po wojnie wspomniana część miasta weszła w skład nowo utworzonej gminy zbiorowej Szczakowa.
20 lutego 1945 roku wykonano szereg zdjęć, obrazujący kompleksowo ten obszar. Zdjęcia wykonano z wysokości 2,5 tysiąca kilometrów. Jag widać, teren ten niemal nie zmienił się od dziewiętnastego stulecia. Widać to przy porównaniu zdjęcia ze starymi mapami katastru galicyjskiego, czy wojskowymi mapami wykonanymi przez Austriaków. Po pierwsze zaznaczyć należy, że Austriacy wykazali się bardzo dużą dokładnością i starannością tworząc swoje mapy, szczególnie jeśli chodzi o drugą, austriacką mapę wojskową. Rzeczone zdjęcie potwierdza tę tezę, pokazując jednocześnie w jak stosunkowo niewielkim stopniu zmienił się ten obszar. Jedynym wyraźnym wyjątkiem jest fakt istnienia Niedzielisk, których na przełomie XVIII i XIX wieku nie było. Na fotografii są one niemal identyczne, jak te sprzed powstania osiedla Gigant, gdy koncentrowały się przede wszystkim wzdłuż linii ulicy Szczakowskiej, stanowiącej oś dzielnicy. Dąbrowa Narodowa jest niemal otulona przez otaczające je lasy, stanowiące swego rodzaju zakole, osłaniające osadę. Nie inaczej jest z Górą Piasku, której historyczny układ przestrzenny przebiegał wzdłuż ulicy Batorego, od Pasternika na północy po Kaliska na południu. Jeśli jesteśmy przy Pasterniku, warto zwrócić uwagę na bardzo dobrze widoczny na zdjęciu obóz dla jeńców wojennych, ulokowany pomiędzy Kozim Brodem i Białą Przemszą. Jego pozostałości są dziś zarośnięte i trudne do zidentyfikowania gołym okiem.
Zwraca uwagę również Biała Przemsza, o wiele szersza niż dziś, urozmaicona wieloma wysepkami, tworząca dużo rozmaitych zakoli i płynąca nieco inaczej niż dziś. Rzeka ta zresztą w swojej historii wielokrotnie meandrowała, w większym czy mniejszym stopniu zmieniając swój bieg. Kozi Bród w tamtym czasie również był o wiele bardziej wartki i szerszy tworząc liczne meandry i rozlewając się wyraźnie tworząc liczne strumienie, stawy i bagna pomiędzy Pasternikiem i Długoszynem. Warto także dodać, że obszary pomiędzy Kozim Brodem, a Przemszą Białą, rejon Pasternika i częściowo Długoszyna był bardzo piaszczysty, co widoczne jest zresztą także na dziewiętnastowiecznych mapach, gdzie teren ten podpisywany jest jako Piaski. De facto był to początek Pustyni Błędowskiej, jedynej w Europie, a co istotne, stworzonej przez człowieka.
Doskonale widoczny jest kamieniołom na długoszyńskim wale oraz lokalny układ dróg. Na terenie Długoszyna w zasadzie nie ma lasów, np. niewielki lasek w rejonie dzisiejszego kościoła parafialnego wówczas nie istnieje (chociaż w XIX wieku był), a teren przypomina raczej pustynię. Jedyne lasy w okolicy to te na długoszyńskiej Skałce, a także rzecz jasna wokół Dąbrowy. Co ciekawe granica tych lasów niemal idealnie pokrywa się z granicą pól górniczych w ramach Jaworznickich Komunalnych Kopalń Węgla, po której do dziś pozostał wielokilometrowy rów oraz kamienne słupki graniczne. W Długoszynie dość dobrze jest widoczny roznos starej sztolni, a także niezidentyfikowane dotąd, znajdujące się w jej sąsiedztwie ruiny w okolicach tzw. Moniska. Oczywiście doskonale widoczny jest przebieg linii kolejowej w ramach kolei krakowsko- górnośląskiej. Warto dodać także, że zdjęcie wykonane w 1945 roku pokazuję bardzo wyraźnie relikt podziału wsi Długoszyn na część królewską i biskupią. Wieś rozwijała się pod względem urbanistycznym w sposób dwuskrzydłowy; widać zwarta zabudowę części biskupiej i królewskiego Srebrnika, pomiędzy którymi przebiega wyraźna luka. Fakt ten tłumaczyłby zresztą to, dlaczego mieszkańcy królewszczyzny idąc do kościoła czy sklepu często mawiali, że idą do wsi. Zasadniczą częścią osady była bowiem jej kościelna część, w przeciwieństwie do Srebrnika, będącego swego rodzaju przysiółkiem. Dodać trzeba również, że ówczesna Chropaczówka w większości pozbawiona była zabudowy.
Zdjęcie to jest doskonałym źródłem swoich czasów ale także tej bardziej odległej przeszłości. Zestawiając je ze starymi mapami widać zarówno określony progres tego obszaru, jak i oznaki stagnacji. Warto by pokusić się w niedalekiej przyszłości o bardziej specjalistyczną i naukową analizę dostępnego materiału źródłowego, mogącego wnieść więcej informacji i wyników oraz inspirującego do dalszych badań historycznych. Zdjęcie to jest dostępne na fotopolska.eu/śląskie/sosnowiec/zdjęcia lotnicze/.
Jarosław Sawiak
