Otrzymaliśmy list Stowarzyszenia Zielone Jaworzno, który dotyczy sytuacji Azotki.

Zwykle świętowanie kojarzy się z radością, witalnością, entuzjazmem. Nie tym razem. 21 marca przypada Międzynarodowy Dzień Lasów. Udaliśmy się zatem do pewnego lasu. Specyficznego lasu. Takiego, w którym ptaki nie śpiewają. Celem naszego spaceru jest Dolina Wąwolnicy. Ta sama, w której co najmniej przez 80 lat składowano toksyczne wytwory przemysłu chemicznego.

Azotka to jeden z najważniejszych zakładów przemysłowych na trwale wpisanych w historię Jaworzna. Jego budowę rozpoczęto w 1917 roku a działalność trwa w zasadzie nieprzerwanie od 1920 roku. Zaczęło się od wytwarzania kwasu azotowego i powstającej na jego bazie saletry sodowej, od 1928 r. ˗ środków ochrony roślin. Wielki Kryzys spowolnił działalność fabryki. Po 1939 r. część Małopolski znalazła się w granicach III Rzeszy. Zakłady chemiczne funkcjonujące w ramach koncernu IG Farben ˗ Industrie pracowały na potrzeby przemysłu wojennego i realizacji nazistowskiego planu ludobójstwa. Oznaczało to między innymi wytwarzanie tu substancji chemicznej o nazwie cyklon B. Po 1945 r. Spółka Akcyjna „Azot” w Krakowie została przejęta na własność Skarbu Państwa. W latach 70. Jaworznickie Zakłady Chemiczne stały się potentatem w produkcji pestycydów. „>PF to oddział produkcyjny w byłej Azotce, który obejmował syntezę sześciochlorocykloheksanu, znanego pod nazwami handlowymi lindan, lub gamatox. Była to wyjątkowo uciążliwa i niebezpieczna synteza. Do pracy na tym oddziale bardzo trudno było znaleźć pracowników, ponieważ smród odpadów produkcyjnych był nie do zniesienia. Dość powiedzieć, że pracownicy zatrudnieni na tym oddziale otrzymywali dodatkowo wodę kolońską dla zabicia nieprzyjemnego zapachu oraz skrócony do 6 godzin czas pracy<”, pisał Edward Skotnicki ˗ absolwent Wydziału Chemicznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach i Studium Podyplomowego Ochrony Roślin na Uniwersytecie Śląskim, zatrudniony w Azotce w latach 1967˗1991, autor książki Afera dotyczącej dramatycznych następstw kontroli (z samobójstwem włącznie) przeprowadzonej przez inspektorów NIK-u w Zakładach Chemicznych Azot w Jaworznie. „Lindan jest neurotoksyną, która była stosowana w pestycydach. W roku 2009 jego produkcja i użytkowanie jako środka ochrony roślin została całkowicie zakazana zapisami Konwencji Sztokholmskiej. W roku 2015 Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem działająca pod auspicjami WHO dowiodła, iż lindan jest wysoce rakotwórczy ˗ znacząco zwiększa ryzyko zachorowalności na chłoniaka nieziarniczego, raka jąder oraz raka wątroby. W latach 1965˗1982 „Azotka” wyprodukowała około 4.450 ton czystego lindanu”.

https://www.mojejaworzno.pl/index.php?option=com_k2&view=itemlist&task=tag&tag=przemys%C5%82

Intensyfikacja produkcji pestycydów doprowadziła do katastrofalnej degradacji środowiska naturalnego. W artykule „Chemiczna klątwa dawnego kombinatu”, opublikowanym na łamach Extra 13 marca 2017 r., czytamy:

„Jaworzno od lat już walczy o rządowe wsparcie w kwestii rozbrojenia ekologicznej bomby pozostawionej przez państwowe zakłady chemiczne. W roku 2012 w oficjalnym piśmie do Ministra Środowiska prezydent Paweł Silbert pisał między innymi: >Ze względu na brak rozpoznania lokalizacji »starych składowisk odpadów« oraz postępującą komercjalizację działek po byłych zakładach chemicznych, należy założyć, że związki tego typu mogą znajdować się także na działkach będących we władaniu osób i podmiotów prywatnych<. Jak się obecnie okazuje, to założenie jest ze wszech miar zasadne. Jeszcze dzisiaj bowiem odnajdywane są kolejne miejsca, gdzie pod warstwą gleby zalegają groźne chemikalia. I od lat wciąż pojawiają się te same bariery prawne, które uniemożliwiają efektywne działanie w kwestii tych odpadów.
W bieżącym tygodniu w Ministerstwie Środowiska odbędzie się spotkanie jaworznickich samorządowców z zespołem specjalnie powołanym do rozwiązania problemu, który dotyka Jaworzno. „Azotka” zatruwała środowisko przez około 80 lat. Oby znalezienie odpowiednich środków prawnych oraz finansowych do rozbrojenia tej bomby nie trwało równie długo. Oby pojawiła się możliwość świętowania 100-letniej tradycji przemysłu chemicznego w Jaworznie nowinami, iż będzie można przystąpić do likwidacji szkód, które przez ten okres w środowisku poczynił”.

https://extra.info.pl/index.php/2017/03/13/chemiczna-klatwa-dawnego-kombinatu/

Wspomniane wyżej bariery prawne i finansowe zostały zlikwidowane. Przegłosowana w sejmie poprzedniej kadencji (niedługo minie rok od jej uchwalenia) Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o wielkoobszarowych terenach zdegradowanych daje władzom miasta narzędzia do uporania się trującym problemem. Tereny Zakładów Chemicznych „Organika-Azot” w Jaworznie zostały wpisane na „LISTĘ ROZPOZNANYCH WIELKOOBSZAROWYCH TERENÓW ZDEGRADOWANYCH, NA KTÓRYCH JEST KONIECZNE PODJĘCIE DZIAŁAŃ ZWIĄZANYCH Z POPRAWĄ STANU ŚRODOWISKA” (Załącznik do ustawy z dnia 16 czerwca 2023 r. (Dz. U. poz. 1719)).
Art. 18. 1. Koszty działań związanych z poprawą stanu środowiska na wielkoobszarowym terenie zdegradowanym obejmują:

1) wykonanie kompleksowej oceny;
2) opracowanie projektu planu;
3) cenę nabycia nieruchomości albo wysokość odszkodowania za wywłaszczenie i czasowe zajęcie nieruchomości albo wysokość odszkodowania za szkodę poniesioną w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości;
4) wykonanie planu.

2. Koszty działań związanych z poprawą stanu środowiska na wielkoobszarowym terenie zdegradowanym obejmują także działania zapobiegawcze lub naprawcze podejmowane na wielkoobszarowym terenie zdegradowanym przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska na podstawie art. 16 pkt 2 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie.

3. Koszty, o których mowa w ust. 1 i 2, mogą być finansowane ze środków:

1) Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększenia Odporności;
2) Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
3) Funduszu Spójności;
4) Funduszu InvestEU;
5) innych pozyskanych przez właściwy organ;
6) własnych gminy.

Jak widać, narzędzia są. Przygotowaliśmy zatem kilka pytań do obecnego prezydenta, żeby się dowiedzieć, w jaki sposób z owych narzędzi skorzystał.

„Szanowny Panie Prezydencie,
Na oficjalnej stronie Urzędu Miasta Jaworzna dostępna jest informacja na temat projektów realizowanych na wielkoobszarowym terenie zdegradowanym: Zakładach Chemicznych „Organika-Azot”.

1) „Projekt Europa Centralna – kluczowe źródła zagrożeń środowiskowych” (FOKS) – 2008-2012; https://archiwum.um.jaworzno.pl/pl/biznes/projekty_i_programy/90/projekt_foks.html
„Składowisko odpadów niebezpiecznych zgromadzonych w dolinie potoku Wąwolnica jest jednym z największych zagrożeń środowiskowych w skali kraju, a także poważnym problemem dla państw Europy skupionych w rejonie basenu morza Bałtyckiego. Problem dotyczy odpadów pochodzących z działalności zakładów chemicznych istniejących w Jaworznie od 1917 roku, produkujących od 1928 r. pestycydy, w tym środki ochrony roślin, preparaty do higieny sanitarnej i leki weterynaryjne. Do początku lat 80-tych XX wieku sposób postępowania z odpadami nie uwzględniał ich możliwego negatywnego oddziaływania na środowisko. Silnie toksyczne odpady poprodukcyjne lokowano w wyrobiskach po eksploatacji piasku bez zabezpieczeń, gwarantujących pełną ochronę środowiska gruntowo-wodnego. Szacuje się, że obszar, na którym może występować problem zanieczyszczeń, obejmuje ponad 50 ha. Trudno określić dokładną ilość odpadów niebezpiecznych, zgromadzonych na terenie Jaworzna. Według przybliżonych obliczeń jest to co najmniej 195 tys. ton”.

2) „Zintegrowane podejście do zarządzania jakością wód podziemnych w miejskich obszarach funkcjonalnych” (AMIGA) – 2016-2019;  Projekt AMIIGA: Projekty i programy realizowane w Jaworznie: Energia biznesu: Miasto Jaworzno (um.jaworzno.pl)

„Zadanie nawiązywało i rozwijało dorobek projektu badawczego pn. „Kluczowe źródła zagrożeń środowiskowych” o akronimie FOKS […],realizowanego przez Miasto Jaworzno w latach 2008-2012, podczas którego stworzono, między innymi, przestrzenny model warunków gruntowo-wodnych w rejonie Zakładów Chemicznych „Organika Azot” S.A., zdefiniowano miejsca najsilniej zanieczyszczone oraz wyznaczono szlaki migracji zanieczyszczeń. […] W ramach projektu, na terenie miasta Jaworzna prowadzone były działania w celu przetestowania pasywnej bariery bioreaktywnej wykonanej w styczniu 2018 roku na spływie wód podziemnych z zanieczyszczonego obszaru tzw. „starej hałdy przy torach”, w rejonie Zakładów Chemicznych „Organika Azot” S.A. w Jaworznie. […] Realizacja zadania była niezwykle ważna ze względów naukowo-badawczych, gdyż umożliwiła przetestowanie skuteczności zaprojektowanego w 2015 roku systemu barier reaktywnych dla całego obszaru zanieczyszczonego, którego celem jest wyeliminowanie migracji zanieczyszczeń poza obszary skażone, w rejonie Zakładów Chemicznych”.

3) „Innowacyjna technologia oparta na zabudowanych mokradłach przeznaczonych do uzdatniania wody zanieczyszczonej pestycydami” (LIFEPOPWAT) – 2020-2023;  Projekt LIFEPOPWAT: Projekty i programy realizowane w Jaworznie: Energia biznesu: Miasto Jaworzno (um.jaworzno.pl)

„Projekt przewiduje wdrożenie systemu mokradłowego Wetland+® na dwóch obszarach pilotażowych zanieczyszczonych HCH – w czeskiej Gminie Hájek oraz w Jaworznie, w celu wypracowania technologii możliwej w przyszłości do zastosowania w innych problematycznych obszarach Europy i na całym świecie. W samej Europie znajduje się 40 dużych składowisk HCH o łącznej masie około 250 000 ton (w Jaworznie zgromadzono około 37 800 ton HCH, co stanowi 15% odpadów tego typu zgromadzonych w Europie, natomiast w gminie Hajek około 5 000 ton, tj. 2%).  Do zadań Jaworzna należy także stworzenie bazy danych wraz z interaktywną mapą, pod postacią jednolitej platformy, która umożliwi gromadzenie wyników badań wód powierzchniowych, podziemnych, gleby i ziemi, przeprowadzonych w dolinie potoku Wąwolnica w Jaworznie. Jej uzupełnieniem będą wyniki badań geofizycznych i geotechnicznych, co pozwoli na stworzenie rzeczywistego obrazu jaworznickiej >bomby ekologicznej<„.

Wnioski z projektów FOKS i AMIGA wskazują jednoznacznie, że na terenie Jaworzna mamy zlokalizowaną „bombę ekologiczną”. Zgodnie z ustawą z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, zwracamy się zatem z prośbą o informację:

a) W jakim terminie i z którymi instytucjami odpowiedzialnymi za nadzorowanie stanu środowiska Prezydent Jaworzna przez ostatnie 4 lata (gdy były już znane wnioski z obu projektów) prowadził rozmowy i jakie były rezultaty tych rozmów?
b) Jakie są wyniki badań i wnioski z projektu LIFEPOPWAT zakończonego w 2023 r. ?
c) W której zakładce na stronie Urzędu Miasta są zamieszczone wyniki badań środowiskowych umożliwiających rozpoznanie stopnia skażenia tego terenu oraz składu chemicznego odpadów zdeponowanych w centralnym składowisku?
d) Dlaczego teren składowiska jest nieoznaczony?
e) Jak funkcjonuje chemiczna oczyszczalnia ścieków przy Zakładach Chemicznych „Organika-Azot”? Kto fizycznie nadzoruje jej pracę?

Zgodnie z ustawą z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, zwracamy się z prośbą o udostępnienie danych w zakresie:

1) adresu wielkoobszarowego terenu zdegradowanego wskutek działalności Zakładów Chemicznych „Organika-Azot” w Jaworznie;
2) szacowanej albo potwierdzonej powierzchni terenu j/w w ha;
3) rodzaju działalności przemysłowej, która jest obecnie lub była w przeszłości prowadzona na terenie j/w;
4) numerach działek ewidencyjnych wchodzących w skład terenu j/w;
5) występujących na terenie j/w składowiskach historycznych odpadów przemysłowych oraz miejscach gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych, w tym odrębnie dla każdego składowiska lub miejsca dane o:
a) lokalizacji – przez podanie adresu i numerów działek ewidencyjnych oraz całkowitej powierzchni, a także wykazu współrzędnych określających granice składowiska historycznych odpadów przemysłowych lub miejsca gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych w obowiązującym państwowym systemie odniesień przestrzennych;
b) ilości nagromadzonych odpadów wyrażonej w Mg i m3 , przy czym może być to ilość szacunkowa;
c) rodzaju nagromadzonych odpadów – przez podanie kodu odpadów zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, przy czym w przypadku gdy nie jest możliwe podanie kodu odpadów, prosimy o przedstawienie informacji w formie opisu;
d) okresu, w którym odpady były składowane lub gromadzone, a jeśli nie jest możliwe jego precyzyjne określenie – wskazanie orientacyjne;
e) sposobów składowania lub gromadzenia odpadów ze szczególnym uwzględnieniem informacji, czy odpady są zabezpieczone przed wpływem czynników atmosferycznych, czy są składowane bezpośrednio na powierzchni ziemi czy w workach, pojemnikach lub luzem;
f) wydanych decyzji w sprawach związanych z gromadzeniem, składowaniem lub usuwaniem odpadów, wraz z podaniem ich podstawy prawnej, daty wydania, oznaczenia i organu wydającego te decyzje;
g) wynikach badań odpadów;
h) budowy geologicznej i hydrogeologicznej terenu j/w;
i) szacowanej lub potwierdzonej wielkości emisji w rozumieniu art. 3 pkt 43 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska do gleby, ziemi, wód i powietrza;
j) zasobów środowiska, w szczególności wód powierzchniowych, wód podziemnych, gleby i ziemi oraz powietrza, na które oddziałuje składowisko historycznych odpadów przemysłowych lub miejsce gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych, w szczególności naruszenia standardów jakości tych komponentów środowiska;
k) jednolitych części wód powierzchniowych w rozumieniu art. 16 pkt 20 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne, jednolitych części wód podziemnych w rozumieniu art. 16 pkt 19 tej ustawy oraz obszarów chronionych w rozumieniu art. 16 pkt 32 tej ustawy, na których znajduje się składowisko historycznych odpadów przemysłowych lub miejsce gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych, wraz z ich lokalizacją na mapie;
l) form ochrony przyrody, na które oddziałuje składowisko historycznych odpadów przemysłowych lub miejsce gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych;
m) oddziaływania składowiska historycznych odpadów przemysłowych lub miejsca gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych na zdrowie ludzi albo możliwego oddziaływania składowiska historycznych odpadów przemysłowych lub miejsca gromadzenia historycznych odpadów przemysłowych na zdrowie ludzi, wynikającego z bliskiej odległości ogrodów, placów zabaw, budynków mieszkalnych i użytkowych, zasobów wody pitnej i ujęć wody.

Zgodnie z ustawą z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, zwracamy się z prośbą o udostępnienie informacji o wykonaniu kompleksowej oceny oraz planu dot. remediacji wielkoobszarowego terenu zdegradowanego – Zakładów Chemicznych „Organika-Azot” – jakie Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o wielkoobszarowych terenach zdegradowanych nakłada na prezydenta miasta.

Z poważaniem,
Stowarzyszenie Zielone Jaworzno

Do wiadomości:
1) Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach
2) Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
3) Regionalny Wydział Monitoringu Środowiska w Katowicach
4) Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

KONKLUZJA
Mamy nadzieję, że na przestrzeni kilku najbliższych lat spacer Doliną Wąwolnicy nie będzie doświadczeniem rodem z filmu grozy. Że lasy, gleby, wody powierzchniowe i podziemne przestaną być faszerowane trującymi efektami ludzkiej działalności. Że toksyczną ciszę ożywi śpiew ptaków zasiedlających lasy Doliny Wąwolnicy. Że wróci tam życie…Takie jest (m.in.) nasze życzenie z okazji Międzynarodowego Dnia Lasów. Życzenie dla Lasu, czyli życzenie (też) dla nas samych.

Stowarzyszenie Zielone Jaworzno