U podstawy systemów prawnych leży poczucie sprawiedliwości. Sprawiedliwość kojarząca się z zasadami uczciwości i bezstronności, jest personifikowana jako istota z zawiązanymi oczyma, trzymająca wagę, co symbolizuje bezstronność. Realny kształt sprawiedliwości to sądy i trybunały.

Agresja, w prawie międzynarodowym oznacza zbrojną napaść jednego państwa na drugie, a także oznacza to, że ofiara agresji ma prawo do obrony. Do pierwszej wojny światowej nie wprowadzono do prawa międzynarodowego zakazu wojny agresywnej. Jak również nie wprowadzono obowiązku pokojowego załatwiania sporów. Po raz pierwszy zakaz wojny agresywnej jako sposób załatwiania sporów międzynarodowych został wprowadzony do umowy międzynarodowej, nazwanej paktem Brianda – Kelloga i podpisany w 1928 roku w Paryżu przez 63 państwa.

Natomiast zbrodnie wojenne jako pojęcie prawne zostało określone dokładnie w artykule szóstym Statutu Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w 1945 roku w Norymberdze. Kiedy na ławie oskarżonych zasiedli przywódcy hitlerowskiej III Rzeszy. Wojenne zbrodnie i okrucieństwa nazistowskie uznano nie tylko za zbrodnie wojenne, lecz także za zbrodnie przeciwko ludzkości. Ogólnie biorąc, wtedy zdefiniowano 3 podstawowe kategorie zbrodni przeciw prawu narodów:
1. zbrodnie przeciw pokojowi, a więc planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej lub wojny gwałcącej traktaty, układy i porozumienia międzynarodowe;
2. zbrodnie będące pogwałceniem praw i zwyczajów wojny, takich mianowicie jak morderstwa, złe traktowania lub deportacje ludności cywilnej krajów okupowanych, jeńców
i zakładników, rabunek majątku publicznego lub prywatnego, burzenie osiedli nie usprawiedliwione wymogami wojny;
3. zbrodnie przeciwko ludzkości: morderstwa, eksterminacje, deportacje, czynienie z ludzi niewolników, prześladowanie ze względów politycznych, rasowych albo religijnych itp.

Również termin „ludobójstwo” (ang. genocide, niem. Voelkermord) w znaczeniu zbrodni przeciw ludzkości, po raz pierwszy został użyty w akcie oskarżenia przeciwko głównym przestępstwom III Rzeszy, jacy pozostali przy życiu lub nie zdołali się ukryć po II wojnie światowej. Określał zbrodnię polegającą na działaniu w zamiarze zniszczenia w całości lub w części określonej grupy narodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej.

Procesy w Norymberdze toczyły się od 20 listopada 1945 do 1 października 1946. Za organizacje przestępcze zostały uznane: SA SS, Gestapo i NSDAP. Za zbrodnie wojenne przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości spośród głównych zbrodniarzy wojennych skazano 12 oskarżonych na karę śmierci przez powieszenie, między innymi Goeringa, Franka, Ribbentropa – zaocznie Martina Bormanna. A ich procesy stworzyły precedens indywidualnej odpowiedzialności za zbrodnie wojenne.

Rzecz znamienna, do rejestru spraw rozpatrywanych przez Trybunał nie włączono zbrodni wojennych Związku Radzieckiego, a w szczególności zbrodni wojennej w lesie katyńskim pod Smoleńskiem, popełnianej od kwietnia 1940 do maja 1940, na ok. 4400 oficerach polskich, internowanych jesienią 1939 roku przez radziecką policję polityczną NKWD. Zbrodni dokonano na podstawie decyzji Stalina i jego zauszników rządowych. Masowe groby odkryte przez Niemców 13 kwietnia 1943 badała międzynarodowa komisja z udziałem przedstawicieli Polskiego Czerwonego Krzyża. Ale władze ZSRR o dokonanie zbrodni oskarżyły Niemców. Zaś po zwróceniu się przez rząd RP na uchodźstwie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o jej zbadanie, Stalin natychmiast (16 kwietnia) zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim.

Józef Mackiewicz (1902-1985), pisarz i publicysta polityczny, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej (1920), w maju 1943 roku za zgodą polskich władz podziemnych uczestniczył w ekshumacji zwłok oficerów polskich. W swej relacji obserwatora: – Widziałem na własne oczy, jako pierwszy publicznie sformułował tezę, że zbrodni dokonali Sowieci. Zaś w książce „Katyń – zbrodnia bez sądu i kary” nazwał mord katyński największym spiskiem przeciw pokojowi świata.

W 1944 radziecka rządowa komisja specjalna opublikowała komunikat, w którym przedstawiła (sfałszowane!) dowody odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską. Podjęta podczas procesu próba oskarżenia władz hitlerowskich o dokonanie zbrodniczych czynów, zakończyła się niepowodzeniem. (Jest też faktem, że prawdziwy sprawca zbrodni był znany władzom Wielkiej Brytanii i USA.) Dopiero w okresie zimnej wojny Senat USA powołał (1950-52) specjalna komisję, której śledztwo potwierdziło odpowiedzialność władz ZSRR za zbrodnię w Katyniu. W kwietniu 1990 za rządów pierwszego i jedynego prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa (1990 – 1991) Związek Radziecki potwierdził odpowiedzialność NKWD za śmierć kilkunastu tys. oficerów i urzędników państwowych. Związek Radziecki potwierdził odpowiedzialność NKWD za śmierć kilkunastu tys. oficerów i urzędników państwowych i przekazał prezydentowi RP dokumenty zbrodni wojennej.

Procesy zbrodniarzy hitlerowskich stworzyły zatem precedens indywidualnej odpowiedzialności za zbrodnie wojenne. Za największe ludobójstwo w Europie od czasu II wojny światowej jest uznawana masakra w Srebrenicy 12 lipca 1995 r. Liczba zabitych wyniosła ponad 8000 tys. Sprawcą były Siły Zbrojne Republiki Serbskiej. Miejsce zdarzenia Srebrenica, Bośnia i Hercegowina. Oskarżonymi przez Międzynarodowy Trybunał Karny o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie ludobójstwa, byli: – Slobodan Milosević (zmarł w haskim więzieniu nie doczekawszy wyroku) oraz Radovan Karadzić i Ratko Mladic- zbrodniarze wojenni.

prof. dr hab. Marian Bębenek