Składowisko po zakładach chemicznych Azot – jeden z największych ekologicznych problemów Jaworzna. Jakie działania podejmuje miasto?

Teren po dawnych Zakładach Chemicznych Organika Azot od lat pozostaje jednym z kluczowych wyzwań środowiskowych w Jaworznie. To miejsce kryje historię sięgającą początku XX wieku i wiąże się z wieloletnią działalnością przemysłową, której skutki odczuwalne są do dziś. Miasto podejmuje jednak działania, by pozostawionej uciążliwości się pozbyć.

Jak doszło do skażenia terenu?

Produkcja środków ochrony roślin – m.in. DDT i lindanu – ruszyła w Jaworznie już w 1921 roku. Odpady poprodukcyjne przez dziesięciolecia trafiały do dawnych wyrobisk piasku w dolinie potoku Wąwolnica. Według szacunków, do końca lat 80. zdeponowano tam nawet 200 tysięcy ton odpadów niebezpiecznych.

Największe zagrożenie stanowią tzw. trwałe zanieczyszczenia organiczne – wyjątkowo odporne na rozkład pestycydy i ich pochodne. Substancje takie jak DDT, dieldryna czy HCH mogą utrzymywać się w środowisku przez wiele lat, a część z nich wykrywa się nawet w wodach Bałtyku.

Dlaczego sytuacja jest poważna?

Głównym problemem jest wymywanie związków chemicznych przez wody opadowe, co sprzyja przedostawaniu się toksycznych substancji do wód gruntowych i dalej – do cieków wodnych. Stąd zanieczyszczenia mogą trafić do Wąwolnicy, Przemszy, a nawet Wisły.

Nie oznacza to jednak bezpośredniego zagrożenia dla wód pitnych. Skażony grunt podściela bowiem kilkumetrowa warstwa iłów, która skutecznie ogranicza migrację toksyn do głębszych poziomów wodonośnych. To naturalna bariera, dzięki której nie stwierdza się zagrożenia dla ujęć wody wykorzystywanych przez mieszkańców.

Granice działań gminy – i zasada „zanieczyszczający płaci”

Polskie prawo jasno określa, że koszty usuwania skutków zanieczyszczeń powinien ponieść ich sprawca. Z tego powodu gmina – która nie była odpowiedzialna za funkcjonowanie zakładu – od 2003 roku mogła prowadzić jedynie działania diagnostyczne i testowe. Mimo ograniczeń, zrealizowano szereg projektów badawczych finansowanych ze źródeł zewnętrznych:

• FOKS (2008–2012) – pierwszy międzynarodowy projekt, który umożliwił kompleksowe badania wód podziemnych i wskazał główne źródła zanieczyszczeń.

• AMIIGA (2016–2019) – testowanie barier reaktywnych z udziałem bakterii rozkładających pestycydy oraz szczegółowa analiza rozprzestrzeniania się toksyn w tkankach drzew.

• LIFEPOPWAT (2020–2023) – próba wykorzystania systemów mokradłowych do oczyszczania terenu oraz stworzenie pełnej bazy danych dotyczących skażenia.

Efekty tych działań pozwoliły lepiej zrozumieć skalę problemu – ustalono m.in., że zanieczyszczony obszar jest mniejszy, niż początkowo zakładano.

Czy państwo pomoże?

W ostatnich latach pojawiła się inicjatywa ustawowa dotycząca terenów zdegradowanych – dedykowana m.in. Jaworznu. Jej zapisy budzą jednak poważne obawy, ponieważ przerzucają odpowiedzialność finansową na samorządy. A koszty remediacji szacuje się na setki milionów złotych, co przekracza możliwości lokalnych budżetów.

Nowy etap: Rada Ekspertów i współpraca z Państwowym Instytutem Geologicznym

24 września 2025 r. podpisano umowę między Gminą Miasta Jaworzna a Państwowym Instytutem Geologicznym – PIB. Dzięki niej powołano Radę Ekspertów, która ma wspierać proces oceny stanu środowiska oraz opracowania planu jego ochrony. Przewidziano trzy główne etapy działań:

1. Przygotowanie dokumentacji i wsparcie przetargu na pełną analizę terenu.

2. Nadzór nad badaniami i analizą wyników, w tym kontrolę jakości prac.

3. Doradztwo przy opracowaniu planu naprawczego i jego ocenie.

To pierwszy krok ku realnemu rozwiązaniu problemu, który czeka na decyzje systemowe – przede wszystkim dotyczące finansowania.