Jaworzno mało znane – Dlaczego Jaworzno?

Z dzisiejszego punktu widzenia dzisiejszego traktujemy Jaworzno jako jeden twór administracyjny. Zupełnie jakby to był wielowiekowy, niezmienny monolit, funkcjonujący w swej formie i treści od dawna. Jednak to co rozumiemy dziś jako Jaworzno, nie zawsze nim było. W przeszłości nie było bowiem tak oczywistym, że to właśnie Jaworzno właściwe, to ścisłe, osiągnie przewagę i hegemonię nad innymi jego obecnymi częściami i w ten oto sposób Jaworzno będzie właśnie Jaworznem. Wcześniej wcale nie było to takie oczywiste.

Dzisiaj termin „Jaworzno” można rozpatrywać w dwóch znaczeniach. Z jednej strony traktujemy je w rozumieniu Jaworzna historycznego, tego ścisłego, pokrywającego się mniej więcej ze współczesnym centrum. Od kilkudziesięciu lat jednak termin Jaworzno obejmuje także teren dzisiejszego miasta, obejmującego przecież obszar dawnych miejscowości, osad, wsi i miast. O ile ta pierwsza wersja nie budzi zastrzeżeń, o tyle ta druga nasuwa pewne refleksje. Pytanie bowiem brzmi następująco: Jak to się stało, że na obszarze współczesnego miasta to właśnie wieś Jaworzno stała się na tyle mocnym punktem ciężkości, punktem odniesienia, że narzuciła „swoją zwierzchność”, stała się nie tylko głównym ośrodkiem w okolicy, finalnie doprowadzając do tego, że cały, duży obszar dzisiejszego miasta to Jaworzno, a nie np. Szczakowa czy Jeleń.

Otóż zdecydowało o tym wiele czynników. Przede wszystkim zdecydował o tym czynnik wyznaniowy. Kiedy bowiem w średniowieczu powstała na terenie Jaworzna parafia, to została ona erygowana właśnie we wsi Jaworzno. Był to zdecydowanie czynnik unifikujący okolicę, która z czasem pokrywała się mniej więcej z obszarem dzisiejszego miasta. Siedziba parafii została ulokowana mniej więcej w miejscu, z którego odległość do poszczególnych jej części była porównywalna. Tak więc mieszkaniec Długoszyna, Szczakowej, Ciężkowic czy Jelenia miał podobną odległość do przebycia, aby dostać się do kościoła.
Taki stan utrzymywał się aż do 1914 roku, kiedy zaczęły powstawać kolejne parafie. Przez ten okres zachodziły także inne, nie mniej istotne zmiany. Kiedy w ramach Sejmu Czteroletniego dokonano sekularyzacji dóbr biskupów krakowskich, to obszary obecnego Jaworzna, które jak dotąd były włościami biskupimi, zostały złączone z dobrami królewskimi. Przeszły więc na własność Skarbu Państwa stanowiąc tzw. Ekonomię Jaworznicką, zwaną też Państwem Jaworznickim.

Podobnie rzecz się miała w stuleciu XIX, kiedy to cały ten obszar bywał częścią jednej gminy czy nawet powiatu. Sytuacja dość diametralnie zmieniła się w połowie XIX stulecia. Wówczas to, w wyniku poprowadzenia północnymi krawędziami obecnego miasta Jaworzna linii kolei krakowsko-górnośląskiej, w okolicach niewielkiej Szczakowej powstaje dworzec i rodzi się nowe miasteczko, które stanowi swego rodzaju alternatywę dla Jaworzna. To Szczakowa jako pierwsza zyskuje prawa miejskie, a od początku stulecia dwudziestego funkcjonuje równolegle i równorzędnie jako samodzielne miasto tuż obok Jaworzna. Przez ponad pół wieku więc na terenie dzisiejszego miasta Jaworzna istnieją i funkcjonują dwie gminy miejskie i wiejskie: Szczakowa i Jaworzno. Wówczas to nic nie wskazywało, że któreś z nich osiągnie na tyle dużą przewagę, że wchłonie drugie. Jak to się więc stało, że mieszkańcy dzisiejszego miasta to jaworznianie, a nie szczakowianie?

Otóż zasadnicza zmiana zaszła w latach 50. XX wieku. Pojawiły się plany unifikacji owego obszaru i odbyło się to zdecydowanie na korzyść Jaworzna. Atrybutem tegoż było jego centralne położenie względem pozostałych ziem, planowanych czy traktowanych jako jaworznickie, w przeciwieństwie do dość peryferyjnej Szczakowej. Istniały też, wspomniane powyżej, historyczne analogie, w ramach których to Jaworzno było ośrodkiem unifikującym. Wydaje się również, że Jaworzno posiadało większy potencjał. Co prawda Szczakowa miała dworzec, ważne połączenia kolejowe i przemysł, ale Jaworzno miało o wiele większe perspektywy. Przede wszystkim przemysł wydobywczy oraz energetyczny. Kopalnie, dwie elektrownie, rozwój budownictwa mieszkaniowego, powstawanie nowych osiedli. To wszystko powodowało, że Jaworzno było tutaj faworytem. Jeśli dodamy do tego większe zaplecze urbanistyczne i zdecydowanie bardziej rozbudowaną tkankę urbanistyczną to tym bardziej sadowi to Jaworzno na czele. I tak, pomimo odrębności i równorzędności to Jaworzno wygrało ten wyścig finalnie, co spowodowało, że dziś my, wszyscy mieszkańcy naszego miasta de iure i de facto mieszkamy w Jaworznie, a nie w Szczakowej.
Jarosław Sawiak