Jaworzno mało znane – Oś sakralna

Często, w ramach mowy potocznej możemy usłyszeć określenie „orientuj się”. Występuje ono zazwyczaj w kontekście żartu, zaskoczenia czy zabawy. Oznacza ono wszak sugestię byśmy się „ogarnęli”, znaleźli swoje miejsce. Mało kto jednak zauważa, że sformułowanie takie ma znacznie głębsze znaczenie i szerszy kontekst.

Słowo „orient” pochodzi od łacińskiego słowa „oriens”, oznaczającego tereny położone na wschodzie. Pierwotnie chodziło o wschodnie prowincje Cesarstwa Rzymskiego, z czasem zaczęło oznaczać wszystko, co znajdowało się na wschód od Europy. Kierunek ten stał się więc swego rodzaju punktem odniesienia. Z czasem też nabrał znaczenia religijnego. Dotyczyło to między innymi Jerozolimy czy Mekki, które uchodziły za te święte miasta, które leżą na wschodzie właśnie. Dlatego też zarówno żydzi, jak i muzułmanie, modląc się, zwracają się w kierunku wschodnim. Tego typu orientacja dotyczy także chrześcijaństwa, choć w nieco innym kontekście. Łączy się ona z wątkiem architektonicznym, a więc tego, w jaki sposób stawiano dawniej kościoły.

Chodzi mianowicie o tzw. oś sakralną. A czego ona dotyczy? Po pierwsze, rozpowszechniła się i utrwaliła w średniowieczu. Polegała zaś na dość osobliwym sytuowaniu kościołów. Kościół jako budowla składa się z kilku podstawowych części. Są to m.in. nawa główna, czyli zasadniczy korpus kościoła. Do tego doliczyć należy prezbiterium, czyli tą część świątyni, w której stoi ołtarz. Okolice wejścia/wyjścia z kościoła nazywamy kruchtą. Zdarzają się także nawy boczne oraz skrzydła (najczęściej wtedy, kiedy kościół zbudowany jest na planie krzyża). Oś sakralna natomiast w sposób zasadniczy dotyczy tego, że owo prezbiterium usytuowane jest po stronie wschodniej, natomiast naprzeciw, po stronie zachodniej, znajduje się wejście/wyjście oraz wieża lub wieże.

Takie usytuowanie kościoła ma silny kontekst religijny. Dlaczego bowiem ołtarze sytuowano na wschodzie? Czerpano tutaj z jednego z cytatów biblijnych, który mówi, że Jezus w czasie swojego ponownego przyjścia, pojawi się na wschodzie właśnie. Wierni więc, modląc się w kościele usytuowanym w ten właśnie sposób, wyczekują jednocześnie ponownego przyjścia swego Pana. I rzeczywiście, dawniej większość kościołów budowana była w ten właśnie sposób. Z czasem dopiero zaczęto odchodzić od tej normy, ale raczej ze względów praktycznych niż ideologicznych.

Jest to bardzo dobrze czytelne na przykładzie naszego jaworznickiego kościoła św. Wojciecha i św. Katarzyny. Kiedy w czternastym stuleciu kościół powstał, to po pierwsze był on drewniany, a po drugie usytuowany w tenże sposób. Kiedy w szesnastym stuleciu wybudowano świątynię murowaną, to usytuowana została ona tytułowej osi sakralnej. Było to dobrze widoczne w sylwetce świątyni w wersji dziewiętnastowiecznej tegoż kościoła. Widać tam bowiem, że dawne prezbiterium stało się jedną z bocznych kaplic kościoła, w okolicznościach wybudowania nowej, większej nawy głównej. Większy, nowszy kościół wchłonął więc ten starszy, ale niektóre jego elementy były nadal dobrze widoczne, a ich usytuowanie na wspomnianej osi nie podlega dyskusji.

Oczywiście wersja dziewiętnastowieczna też nie pokrywała się już z ową osią. Wiązało się to z koniecznością rozbudowy kościoła, jego wydłużeniu i poszerzeniu. Nie było wszak możliwe posadowienie go na owej osi, bo nie było na to miejsca. Przeorientowano więc obiekt na oś zbliżoną do linii północ-południe. Natomiast w wieku XX, kiedy pod koniec lat sześćdziesiątych zburzono stary kościół i w jego miejscu postawiono zupełnie nowy, jego usytuowanie jeszcze bardziej zbliżono do osi północ-południe. Wówczas nie dziwiło to już nikogo. Tytułowa oś sakralna, mimo niewątpliwego wątku i fundamentu teologicznego, przestała być stosowana jako swego rodzaju przeżytek, będący rzeczą niefunkcjonalną i niejednokrotnie niepraktyczną . Dlatego dziś norma ta stosowana jest już niezwykle rzadko.

Jarosław Sawiak