Jaworzno mało znane – Czy rynek to Rynek?

Jaworznicki rynek stanowi jedno z najbardziej rozpoznawalnych miejsc w naszym mieście. Jest przestrzenią publiczną w obrębie której przez całe pokolenia tętniło życie naszego miasta, nawet wówczas kiedy Jaworzno formalnie miastem jeszcze nie było. Ale czy nasz, jaworznicki rynek wyczerpuje formalnie definicję rynku jako takiego?

Słowo rynek pochodzi z języka niemieckiego. Dokładniej natomiast wywodzi się od słowa „ring”, oznaczającego pierścień. Dlaczego wszak taka, a nie inna konotacja? O jaki pierścień chodzi? Przecież określenie rynek kojarzy nam się z otwartą, dużą przestrzenią, przestrzenią publiczną, w obrębie której pulsuje życie miasta. A tu nagle „pierścień”. Tym bardziej, że na przykład w języku niemieckim słowo rynek funkcjonuje w oryginale jako „markt”.
Nie ma w tym jednak żadnego błędu. Otóż kiedy w średniowieczu lokowano w Polsce miasta na prawie magdeburskim to rzeczywiście w obrębie nowo sytuowanych miast wyznaczano miejsce na tytułowy rynek. Był to zazwyczaj duży plac, najczęściej kwadratowy lub prostokątny. Było to rzecz jasna miejsce, w którym ludzie spotykali się, handlowali, nawiązywali kontakty.

Było to jednocześnie miejsce, w którym usytuowana był zabudowa; były to najczęściej zabudowania ratusza bądź obiekty handlowe. Doskonałym tego przykładem jest rynek w Krakowie, na środku którego stoją sukiennice, w przeszłości znajdował się tez okazały ratusz, z którego do dziś pozostała jedynie wieża. Również rynek Starego Miasta w Warszawie zabudowany był w swej centralnej części Ratuszem. Powodowało to jednocześnie, że rynek jako pewna otwarta przestrzeń „zawężał” się do tego co otaczało np. ratusz. I gdyby popatrzeć na ową przestrzeń z góry, to rzeczywiście to co nazwano rynkiem, przypominało z lotu ptaka coś w rodzaju pierścienia, okalającego właśnie zabudowę stojącą w centralnej części rynku. W związku z tym owej przestrzeni zostawało niewiele, a kreślenie „ring” było tu jak najbardziej adekwatne i zasadne.

Bardzo często zabudowa taka nie przetrwała do naszych czasów, stając się bezużyteczną. Doskonałym tego przykładem był wspomniany ratusz w Warszawie. Są natomiast miasta, w których takowa częściowo czy nawet w całości przetrwała do naszych czasów. Niejednokrotnie wszak w ramach opisywanej tutaj przestrzeni publicznej mamy do czynienia jednocześnie z zupełnie pustymi placami. Dotyczy to zazwyczaj miast młodszych, które z prawem magdeburskim nie mają nic wspólnego. Doskonałym tego przykładem jest nasze Jaworzno. Po pierwsze nasz rynek jest trójkątny. Ale co najbardziej charakterystyczne miasto Jaworzno jako takie powstało formalnie dopiero w 1901 roku. Co prawda przestrzeń nazywana dziś rynkiem uporządkowana została już w pierwszej połowie XIX wieku, jednak Jaworzno było wówczas wsią, a ową przestrzeń bardziej wypadało nazywać wówczas nawsiem niż rynkiem. Jednak finalnie teren ten zaczęto nazywać rynkiem. Aspiracje miejskie Jaworzna były duże, a skoro od 1901 roku Jaworzno stało się miastem to i owa centralna przestrzeń summa summarum musiała stać się rynkiem.

A stało się tak pomimo faktu, że w kontekście historycznym nasz jaworznicki rynek jako taki nie wyczerpuje definicji rynku w pełni. Nie stanowił bowiem nigdy żadnego „pierścienia”, a i jego metryka jest bezdyskusyjnie za młoda. Jednak powszechnie obszary takie nazywa się rynkami, a dotyczy to także wielu innych miast, zdecydowanie młodszych niż średniowieczne lokacje. Do grupy tej zaliczyć należy również Jaworzno. Chociaż więc jaworznicki rynek jest nim tylko częściowo, to jednak używanie takiej nazwy wobec centralnej części naszego miasta nie jest nadużyciem, ze względu na fakt, że określenie takie z czasem dotyczyć zaczęło nie tylko średniowiecznych jednostek osadniczych ale i centralnych części miast, które w rozumieniu potocznym i świadomości zbiorowej rynkami finalnie się stały bez względu na swą zdecydowanie młodsza metrykę.
Jarosław Sawiak