Listownik dla zakochanych, czyli książki dawne w jaworznickiej bibliotece

W nowoczesnym gmachu Miejskiej Biblioteki Publicznej w Jaworznie mieszczą się zbiory zaskakujące – to cenne starodruki oraz książki ponad i prawie stuletnie. Przez stare druki rozumie się publikacje z okresu od wynalezienia druku (ok. 1450 r.) do końca XVIII wieku. Umieszczono je w Dziale Książki Dawnej przynależnym do Czytelni Naukowej.
[caption id="attachment_278512" align="aligncenter" width="2560"] Dział Książki Dawnej (dwa regały od lewej)[/caption]

Lektura tych ksiąg zabiera nas do czasów odległych, a to bardzo fascynująca wędrówka w czasie. O tym wartościowym liczącym blisko 300 pozycji zbiorze, opowiadają Anna Serwatka, kierownik Czytelni Naukowej i Czasopism oraz Joanna Perończyk, kustosz.

[caption id="attachment_277732" align="aligncenter" width="2560"] Anna Serwatka w Dziale Książki Dawnej, prezentuje najstarszą książkę działu - Rok niebieski albo przewodnik do szczęśliwej wieczności, 1697 r.[/caption]

Ela Bigas: W jaki sposób starodruki trafiły do biblioteki?
Anna Serwatka: Książki często przynoszą nam w formie daru sami czytelnicy. Czasami nie zdają sobie sprawy, że w ich domowych zakamarkach, takich jak strychy czy piwnice, kryją się prawdziwe cymelia. Dzięki nim możemy zadbać o najstarsze zbiory – naprawić je, zdigitalizować, a następnie udostępnić online szerokiemu gronu osób zainteresowanych.
W latach 90. rozpoczął się proces likwidacji bibliotek zakładowych oraz zakładowych domów kultury, które były tworzone w latach 1945-1962 z myślą o ludziach przybyłych do Jaworzna, mających znaleźć zatrudnienie w miejscowych zakładach pracy. Dyrekcje zakładów, by mieć wykwalifikowaną kadrę pracowniczą organizowały dla nich różnego rodzaju kursy. Powstawały szkoły przyzakładowe, świetlice i domy kultury. W każdej z nich tworzono biblioteki z księgozbiorem, który miał za zadanie wesprzeć proces nauczania, a co za tym idzie uzupełniać i podnosić kwalifikacje zawodowe pracowników. Do dnia dzisiejszego istnieje jedynie biblioteka zakładowa przy Elektrowni Jaworzno III. W latach 1998 – 2000 rozpoczął się proces przekazywania przez zakłady produkcyjne obiektów wchodzących w skład ich mienia (zakładowe domy kultury i świetlice), innym właścicielom, a wraz z nimi biblioteki z imponującym księgozbiorem. W taki oto sposób doszło do częściowego przejęcia przez MBP w Jaworznie księgozbioru Biblioteki Zakładowej – Związków Zawodowych Górników Kopalni „Kościuszko”, biblioteki zakładowej „Komuna Paryska” wraz z książkami biblioteki świetlicy ZZG KWK „Komuna Paryska”. Zbiory tej ostatniej dały początek Działowi Książki Dawnej, który znajduje się w zbiorach Czytelni Naukowej MBP w Jaworznie od 1998 roku.

Jakie to starodruki i książki dawne?
Joanna Perończyk: Najciekawsze książki z naszego Działu Książki Dawnej to:
- Rok niebieski albo przewodnik do szczęśliwej wieczności, 1697 r. – 326 lat
- Żywot Pana i Boga naszego, 1808 r. – 215 lat
- Adam Naruszewicz: Historya narodu polskiego, 1836 r. – 187 lat
- Karol Szajnocha: Szkice historyczne, 1876 r. – 147 lat
- Książki ze zbiorów Stanisława Pagaczewskiego, pisarza, autora postaci Baltazara Gąbki
- Książki ze zbiorów Jana Sas-Zubrzyckiego, architekta, twórcy kościołów i ratuszy.

[caption id="attachment_278513" align="aligncenter" width="2560"] Rok niebieski albo przewodnik do szczęśliwej wieczności[/caption]

AS: Dary przekazane przez czytelniczkę Lucynę Ciołczyk należą do najstarszych w naszych zbiorach. To odpowiednio(pisownia oryginalna):
- Rok niebieski Albo przewodnik Do Szczęśliwey Wieczności Jezudowi Krolowi Niebieckiemu Maryi Krolowey Niebieckiey Y Wszytskim Swietym Mieszkancom Niebieskim Na cześć y chwałę Przez miesiące i dni Rozłozony od iednego Kapłana Soc:JESU. Roku, którego życie Przedwieczne W ciele ludzkim dla nas żyć poczęło, autor: Nadasi Janos, Współautor: Łubieński Kazimierz
Kalisz: Drukarnia Jezuitów 1697
- Żywot Pana Boga Naszego Jezusa Chrystusa to jest Droga Zbawienia, którą Pan Zbawiciel i Odkupiciel nasz Jezus Chrystus…, autor: Opec, Baltazara
Kraków: Drukarnia Akademii Krakowskiej, [1775]
- Odrobiny z stołu królewskiego królowy nieba y ziemi nayświętszey Bogarodzicy panny Maryi, historyą, łaskami y cudami obrazu częstochowskiego na Jasney Górze od S. Łukasza, na cyprysowym stole iey malowanego…” , pochodzi z 1757 r. Kolejne wydawnictwa datowane są na początek XIX i XX wieku.
- Polska Jej dzieje i kultura: Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej. 3 tomy
Autor: Lam, Stanisław (red.), Warszawa: nakładem Księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, 1927 – 1930.
- Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, autorzy: Aksenazy, Szymon, Krzemiński Stanisław, Warszawa: Wydanie staraniem Maryi Chełmońskiej: Druk Piotra Laskauera i S-ki, 1901.
- Biblija Święta to jest Wszystko Pismo Świete Starego i Nowego Testament, Wiedeń, Nakładem Brytańskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, 1897.

[caption id="attachment_278516" align="aligncenter" width="2560"] Dary przekazane przez czytelniczkę Lucynę Ciołczyk[/caption]

[caption id="attachment_278517" align="aligncenter" width="2560"] Polska Jej dzieje i kultura: Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej (wydawnictwo 3-tomowe)[/caption]

[caption id="attachment_278519" align="aligncenter" width="2560"] Polska Jej dzieje i kultura: Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej (jeden z tomów)[/caption]

[caption id="attachment_278520" align="aligncenter" width="2560"] Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX[/caption]

[caption id="attachment_278518" align="aligncenter" width="2560"] Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX[/caption]

Na przykładzie trzytomowego dzieła Polska Jej dzieje i kultura: Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej. można prześledzić drogę jaką pokonało, by znaleźć się w zbiorach Działu Książki Dawnej. Na odwrocie strony tytułowej zgromadzono imponującą liczbę pieczęci bibliotek, w których się znajdowało. To pieczęcie Biblioteki S.S. Urszulanek w Stanisławowie, następna Pierwsza Gliwicka Wypożyczalnia i Czytelnia. Ul. Chmielna 11 ; Biblioteka Górniczego Domu Kultury Kopalni „ Kościuszko – Nowa” w Jaworznie ; Świetlica Z.Z.G. w Jaworznie Biblioteka przy kop. Komuna Paryska.
Dzieje literatury polskiej w zarysie, t.2 (1903r.) mają pieczątki z Księgozbioru Stanisława Pagaczewskiego ; Biblioteki Górniczego Domu Kultury Kopalni „ Kościuszko – Nowa” w Jaworznie ; Świetlicy Z.Z.G. w Jaworznie Biblioteka przy kop. Komuna Paryska.
Ideolog. Powieść norweska (1900 r.) znajdowała się w zbiorach Koła im. Jul. Słowackiego Towarzystwa Szkoły Ludowej w Jaworznie.
Bitwa pod Płowcami (1951r.) ma pieczątkę Biblioteki Więziennej w Jaworznie. W zbiorze są też książki pochodzące z Biblioteki Tow. Gimnastycznego „Sokół” w Szczakowie, Świetlicy fabryki Cementu Szczakowa, Szkoły Powszechnej 7 mio Klasowej im. Tadeusza Kościuszki w Ciężkowicach, ze zbioru Jana Sas Zubrzyckiego.

Czy starodruki i księgi dawne są dostępne dla czytelników?
JP: Książki z formie tradycyjnej są dostępne na miejscu, w Czytelni Naukowej. Ze względu na ich szczególną wartość, nie są wypożyczane do domu. Istnieje jednak sposób, aby nasze książki przeglądać w domowym zaciszu – kilkanaście z nich zostało zdigitalizowanych i udostępnionych online na stronie WWW biblioteki i w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Sukcesywnie zamieszczamy w tych serwisach kolejne publikacje.
Naszym celem jest renowacja książek, ich naprawa konserwatorska, opracowanie cyfrowe, a finalnie – udostępnienie ich on-line ogółowi czytelników, czy, mówiąc szerzej, wszystkim osobom zainteresowanym. Proces ten stanowi jednocześnie szansę na ponowne wykorzystanie książek, które będzie bezpieczne i dla egzemplarzy, i dla czytelników. Dzięki projektowi możliwe będzie wykorzystanie zabytku piśmienniczego współcześnie, w nowoczesnym, zmieniającym się świecie, a jednocześnie – podtrzymanie i upowszechnienie tradycji piśmienniczej. Będzie to również szansa dla książek samych w sobie na to, by zabezpieczyć i utrwalić ich strukturę. O ile nam wiadomo, zbiory przez nas posiadane są jednymi z najstarszych w mieście (jeśli nie najstarszymi), mają więc wyjątkową wartość historyczną.

Czy wartość starodruków i ksiąg dawnych oceniał biegły?
JP: Nie, ale dzięki obecności podobnych egzemplarzy w internetowych antykwariatach można oszacować ich wartość. Ceny książek tego typu wahają się od kilkudziesięciu złotych do kilku tysięcy. Przykładowe kwoty: 2400 zł, 9000 zł, 5000 zł, 4000 zł, 1000 zł, 2000 zł.

Jak są przechowywane i czy wymagały renowacji?
JP: Część z nich jest przechowywanych w specjalnych pudłach w archiwum Czytelni Naukowej. Najciekawsze i najpopularniejsze są dostępne na czytelnianych regałach, których pilnują bibliotekarze. Ze względu na swoją szczególną wartość są wydzielone z ogólnego księgozbioru. Większość książek jest w dobrym stanie, ale wiele z nich wymaga renowacji. Kilka wyjątkowo ważnych zostało już poddanych renowacji – dzięki pozyskanym w tym celu środkom od sponsorów.
Przykłady odnowionych książek: Adam Naruszewicz: Historya narodu polskiego, Karol Szajnocha: Szkice historyczne, Emil Pfeffer: Esperanto w dziesięciu lekcyach,
Listownik dla zakochanych, Biblia Święta.

Jakim zabiegom poddawane są starodruki i książki dawne?
JP: Poddawane są oczyszczaniu i zabiegom introligatorskim. Po dokonaniu wyboru
najkorzystniejszej pod względem finansowym, jak również gwarancji
fachowej i rzetelnej usługi oferty firm zajmujących się rewitalizacją książek, podpiszemy umowę z osobą wybraną do renowacji książek oraz rozpoczniemy przewożenie ich do miejsca, w którym dokonana zostanie odnowa zbiorów. Książki poddane będą dezynfekcji w celu usunięcia zanieczyszczeń, aby korzystanie ze zbiorów było bezpieczne dla czytelników i bibliotekarzy. Następnie wyselekcjonowane druki przekażemy do pracowni introligatorskiej, w której, przy zachowaniu indywidualnych cech egzemplarzy, dokonana zostanie ich naprawa.

Proponowany program prac konserwatorskich w ramach konserwacji zachowawczej obiektu:
W ramach niniejszej konserwacji proponowane jest wykonanie kompleksowej konserwacji obiektu mającej na celu powstrzymanie procesów destrukcji. Głównym problemem konserwatorskim obiektu jest bardzo zły stan oprawy jako głównej przyczyny uniemożliwiającej bezpieczne użytkowanie obiektu, a także zły stan papierowych kart w bloku księgi (wysoki stopień zabrudzeń i zniszczeń biologicznych).

W celu przeprowadzenia pełnej konserwacji obiektu zakłada się demontaż książki – oddzielenie oprawy i demontaż bloku. W zależności od faktycznej kondycji skóry zakłada się: uzupełnienie ubytków skóry w pierwotnej oprawie bądź dublaż pierwotnej skóry na nowy płat wielkością dostosowany do wymiarów oraz rekonstrukcję tylnej okładziny. Zabiegi dotyczące bloku książki mają na celu oczyszczenie kart z różnego typu zanieczyszczeń – zakłada się czyszczenie mechaniczne i mycie kart. Następnie wzmocnienie strukturalne i uzupełnienie ubytków. Zabiegi konserwatorskie powinny nadać obiektowi odpowiednią stabilność, wytrzymałość i przywrócić jego walory estetyczne, umożliwiające korzystanie i czasowe jego eksponowanie.

Jak będą skanowane?
AS: Digitalizacja zabytków piśmienniczych niesie za sobą nie tylko ochronę kulturowego dziedzictwa, ale także stanowi nowy rodzaj tworzenia i transmitowania dorobku przeszłości. W XXI wieku digitalizacja jest nie tylko nowoczesną zmianą w warsztacie pracy bibliotekarza, ale także jedną ze zmian cywilizacyjnych, stanowiącą efekt postępu technicznego. Stanowi ona poniekąd również odejście od dotychczasowej, tradycyjnej techniki komunikacyjnej na korzyść innej, nowocześniejszej. W obecnym, cyfrowym świecie, jest to proces nieuchronny. Szacuje się bowiem, że co nie wejdzie w formę cyfrową, zniknie w ciągu stu lat, tzn. będzie na tyle niedostępne, że nie zniszczeje fizycznie, ale zniknie z obiegu – bez digitalizacji stanie się zbyt trudne do odnalezienia i wykorzystania.

Bardzo dziękuję za tę arcyciekawą rozmowę – Ela Bigas