Jaworzno mało znane – Młyn na Pasterniku

Na terenie współczesnego Jaworzna nie brakuje niewielkich, często nieznanych i prawie zapomnianych osad i przysiółków o dość osobliwych nazwach. Jednym z nich jest niewątpliwie Pasternik, niewielka jednostka osadnicza położona na północnych krańcach naszego miasta; pomiędzy Długoszynem a Górą Piasku. Gdzie dokładnie jest usytułowany, nad jaką rzeką leży, skąd taka, a nie inna nazwa? Jaki jeszcze potok płynie w okolicy i jaką stanowi granicę? No i wreszcie; jakie relikty historii tam się znajdują i na ile przetrwały do naszych czasów?

Zacząć należy od tego, że historia Pasternika nierozerwalnie wiąże się z dziejami Szczakowej. Pasternik bowiem jest integralną częścią starej wsi Szczakowa, pokrywającej się z obszarem dzisiejszej Góry Piasku. Rozpoczynała się ona od omawianego w niniejszym tekście terenu na północy, do tzw. Kalisk na południu (okolice ulicy Kaliska). Mowa tutaj więc o integralnej części Szczakowej wsi, w odróżnieniu od Szczakowej miasta, która powstała w drugiej połowie XIX wieku. Przez niektórych wszak traktowany jest Pasternik błędnie jako przysiółek Góry Piasku. Nie jest to prawdą; takie optyczne wrażenie wynika wyłącznie z tego, że jest on odseparowany od reszty osiedla nasypem dawnej linii kolejowej (wraz z nieistniejącym już dzisiaj wiaduktem), która łączyła Szczakową z Jaworznem.

Skąd nazwa Pasternik? Opcje są w zasadzie dwie. Jedna, dość popularna wśród okolicznej ludności, mówi o rosnącym tam niegdyś pasternaku, rośliny z grupy selerowatych, spożywanej dawniej przez wielu (pasternak jako potrawa była niejednokrotnie symbolem biedy) lub też stosowana jako przyprawa. Nie można wszak wykluczyć tego, że nazwa nawiązuje do zajęć okolicznej ludności, a więc do pasterstwa. Bo rzeczywiście, jeszcze kilka dekad temu dość powszechnie w tamtym rejonie wypasano kozy i bydło. To też kieruje nas do odpowiedzi na pytanie; gdzie dokładnie leży Pasternik? Ulokowany jest on nad Kozim Brodem, w którym wypasana trzoda była pojona. W dzisiejszym rozumieniu zresztą Pasternik rozumiany jest jako obszar rozciągający się od Góry Piasku po Długoszyn, przy czym część tegoż traktowana jest właśnie jako część Długoszyna. Przypomnieć zresztą warto, że historyczna granica pomiędzy starą Szczakową i Długoszynem biegła na linii niewielkiego potoku o nazwie Struga, który dziś już nie istnieje, zastąpiony przez niewielki rów melioracyjny. Oznacza to zresztą, że np. fragment traktowanej jako integralna część Długoszyna ulicy Jarosława Dąbrowskiego, wraz z kościołem parafialnym leży po stronie starej Szczakowej. Granice tych osiedli, jak widać, na przestrzeni ostatnich kilku pokoleń, uległy znacznemu przesunięciu w kierunku zachodnim.

W przeszłości też Pasternik odgrywał w dziejach Szczakowej istotną rolę. Co najmniej bowiem od roku 1564 istniał tutaj młyn z tzw. kołem stępnym i zakupnym. Oznaczało to, że w młynie tym produkowano kaszę, co czyniło go pierwszym i długo jedynym tego typu na terenie dzisiejszego Jaworzna. Przechodził on bardzo często z rąk do rąk. Czasem w związku z konfliktami własnościowymi na tym obszarze młyn ten był zamknięty. Przyczyniło się do też tego niewątpliwie istnienie młynów w okolicy; w polu wodzenia w Długoszynie, a także na Dobrej czy w okolicach Jęzora i Maczek. Wiadomo, że w XVIII wieku zawiadywała nim rodzina Baranów (pochodząca z Jelenia). Młynarzami byli tutaj m.in. Jędrzej i jego syn Wawrzyniec. Ostatnim znanym młynarzem był tutaj niejaki Mojżesz Breitkopf. Ostatnia wzmianka o młynie pochodzi z 1922 roku, natomiast w rejestrze młynów powiatu chrzanowskiego z 1929 roku młyn ten już nie figuruje. Jego resztki widoczne były jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku. Także dziś, w pewnym oddaleniu od Koziego Brodu, widoczne są przekształcenia terenu po obszarze, na którym młyn się znajdował. Widać też gruz i resztki fundamentów zabudowań młyńskich. Zwraca też uwagę fakt, że zabudowania młyńskie (a właściwie ich resztki) są oddalone znacznie od linii Koziego Brodu. Wydaje się to dość nielogiczne. Ale tylko z pozoru. Dawniej bowiem rzeczka płynęła tuż przy młynie, zasilając tenże swą energią. W latach osiemdziesiątych XX wieku, w wyniku regulacji została ona na tym odcinku przesunięta na północ, a miało to miejsce w okresie, kiedy ów młyn już nie istniał i nie funkcjonował.
Jarosław Sawiak