Oczywista Nieoczywistość – Cysorzoki, cebulorze i gwoździe…

Wielkopolskę zwie się potocznie Pyrlandią, krakowian centusiami, Ślązaków z przedwojennego województwa śląskiego hanysami, a chrzanowian Cabanami. Wiele jest potocznych – acz nieformalnych nazw dotyczących społeczności lokalnych. Czy istnieje wszak taka, która dotyczyłaby Jaworzna i jego mieszkańców, budząc jednocześnie jednoznaczne skojarzenia? No właśnie. W dzisiejszym tekście więc o takich nazwach; jakie to określenia, skąd się mogły wziąć i co mogą oznaczać i w jakim wreszcie stopniu mogą nas dotyczyć?

Zacząć wypada od wywołanych do tablicy cysorzoków. Słowo raczej pochodzenia gminnego; od cesarza, poprzez cysorza, aż do cysorzoków. Kim byli takowi? Zwano tak poddanych cesarzy austriackich, w naszym przypadku dotyczy to ziem polskich rzecz jasna, zagrabionych przez Austrię w wyniku rozbiorów. Określenie to dotyczyło także terenu Jaworzna, aczkolwiek częściej zawężany był do tych mieszkańców Galicji, którzy mieszkali na południe od górnej Wisły, czyli na terenach, które przypadły Austrii już w pierwszym rozbiorze. Obszar dzisiejszego Jaworzna przez większość okresu zaborów należał do monarchii Habsburgów, stąd więc takie, a nie inne skojarzenie. Miało to miejsce w latach 1795 – 1809, a następnie w latach 1846-1918. Czas ten pokrywał się w większości z okresem panowania cesarza Franciszka Józefa I. Do dziś kojarzy się on z tym, za którego panowania cieszyć się mogliśmy w Galicji szeroką autonomią polityczna i kulturalną. Nie jest to prawda w całości – ale w dużej mierze odzwierciedla rzeczywistość. Spowodowało to dość lojalistyczną postawę społeczności polskiej, co dziwić wszak nie powinno. Stąd też określanie mieszkańców Galicji, a także Śląska cieszyńskiego w ten właśnie sposób. Dotyczyło to także terenu Jaworzna. Sformułowanie to nie miało charakteru pejoratywnego, odzwierciedlało wszak taką, a nie inną rzeczywistość. Trudno wszak stwierdzić jednoznacznie, gdzie taka nazwa się zrodziła. Być może trzeba by się przenieść do osiemnastego wieku, do czasu wojen śląskich, kiedy to w wyniku przegranej Austrii z Prusami, ta pierwsza straciła większość Śląska. To być może wówczas Ślązacy, będący poddanymi króla Prus, pozostałych mieszkańców Śląska, którzy pozostali w granicach austriackich zaczęli tak właśnie nazywać. Nazwa ta, choć odzwierciedla rzeczywistość historyczną, to jednak nie dotyczy tylko Jaworzna jako takiego, chociaż jak najbardziej je obejmuje.

Nazwa „cebulorze” ma zdecydowanie węższy kontekst. Rzeczywiście nazywano tak jaworznian, chociaż raczej nie wszystkich. Określenie to oznaczało rolników (wieśniaków?), ludzi, którzy uprawiają cebulę (i nie tylko) i nią handlują. Nazwa taka mogła zrodzić się w Chrzanowie, siedzibie powiatu, do którego teren współczesnego Jaworzna należał. Przez chrzanowian, którzy tradycje miejskie mają bardzo bogate, Jaworzno traktowane było bardzo długo jako wieś. Stąd owo określenie; dotyczyło to głównie obrzeży na pograniczu między dzisiejszym Jaworznem i Chrzanowem, głównie,  ale nie wyłącznie chodziło o Byczynę. Jak więc widać i to określenie tylko częściowo oddaje pełny kontekst odnośnie określeń „stygmatyzujących” mieszkańców naszego miasta.

Najbardziej natomiast zagadkową wydaje się nazwa „gwoździe”. Zdaniem niektórych, starszych mieszkańców miasta, również i tak nazywano jego mieszkańców. Kiedy się zrodziło, w jakim kontekście i co oznaczało? Nie sposób tego na chwilę obecną stwierdzić. Słowo „gwóźdź” oznaczało np. kowala, czy pracownika kuźni. Także nazwisko „Gwóźdź” nie jest tutaj odosobnione. W czasach PRL-u gwoździami zwano też papierosy, szczególnie te, osadzone na lufkach. Być może była to w pewnym momencie dość charakterystyczna cecha wizerunkowa mieszkańców Jaworzna. Czy była to wszak ludność autochtoniczna, czy dotyczyło to raczej tych, którzy przyjechali do Jaworzna za pracą? Tego nie wiadomo. Nazwa ta należy do grona niszowych – spośród omawianych – i bardzo trudno w jakikolwiek sposób osadzić ją w kontekście historycznym i powiedzieć o niej cokolwiek więcej.
Jarosław Sawiak