Jaworzno mało znane – Cegła austriacka

Cegła jest prefabrykatem budowlanym już od wielu pokoleń. Po raz pierwszy pojawiła się około pięciu tysięcy lat przed naszą erą. Jej produkcja uzależniona była rzecz jasna od tego, czy w danym rejonie znajdowały się materiały, z których cegłę można było wytwarzać. W przeszłości była to oczywiście przede wszystkim glina. Jeśli w danym obszarze takowa występowała, to produkcja cegły była możliwa. W innych miejscach natomiast głównym budulcem był kamień. Oczywiście wszędzie tam, gdzie kamień wapienny występował i gdzie kamień ów można było łupać.

Na terenie Jaworzna przez wieki dominował kamień właśnie. W końcu na obszarze Jaworzna kamieniołomów nie brakowało. Widać to zresztą do dzisiaj; pozostałości kamieniołomów, wapienników i wielu budynków czy szop bądź płotów, wzniesionych z kamienia właśnie. Ale nie oznacza to, że cegieł nie używano. Nie da się bowiem ukryć, że cegła posiadała istotną wartość jako budulec. Cegła bowiem była prostopadłościanem o konkretnych wymiarach, dzięki czemu ich układanie i budowanie w związku z tym było łatwiejsze i szybsze. Widać to zresztą także do dzisiaj na starych budynkach, w ramach których cegła jest często swego rodzaju wypełniaczem pośród kamienia. Widać to chociażby na kościele św. Elżbiety Węgierskiej w Szczakowej czy w starym kościółku parafialnym na Długoszynie, gdzie pośród kamieni cegła występuje także.

Z czasem na terenie Jaworzna powstawały obiekty, których zasadniczym elementem była właśnie cegła. Osobliwym wszak jest to, że na terenie Jaworzna występowała konkretna odmiana tejże właśnie cegły. Była ona zresztą charakterystyczna dla Małopolski, z czasem dla terenu zaboru austriackiego. Zwano ja bardzo często cegłą austriacką. Wyróżniały ją jednocześnie rozmiary. Miała ona długość dwudziestu dziewięciu centymetrów, grubość sześciu i pół centymetra, a szerokość czternastu centymetrów. Sama cegła zaś zbudowana była z tzw. główki, czyli części najmniejszej, podstawy, czyli części największej oraz wozówki, czyli boku cegły. Taki rodzaj cegły występował rzecz jasna także na terenie Jaworzna. Z autopsji stwierdzić można na przykład, że z cegły takiej wzniesiona była (i jest) kapliczka przy ulicy Jana Długosza. Była ona co najmniej kilkakrotnie przebudowywana, nadbudowywana. Kiedy natomiast przesuwano ją w związku z przebudową tejże ulicy, to okazało się, że wewnątrz niej jest mniejsza kapliczka, wzniesiona właśnie z takiej cegły, nieco dłuższej i szerszej, w związku z tym i optycznie bardziej płaskiej. O tym, jak ta kapliczka wyglądała w przeszłości dowiadujemy się z ocalałej fotografii z lat trzydziestych XX wieku. Czy taką formę nadano jej w czasach zaborów czy wcześniej – tego nie wiadomo. Cegła taka bowiem występowała u nas zapewne i przed rozbiorami. Co ciekawe, w rejonie starego długoszyńskiego kamieniołomu znajdowała się kiedyś sterta gruzu, w obrębie którego takowych cegieł było sporo. Można zatem przypuszczać, że w rejonie tamtym znajdowały się kiedyś obiekty wzniesione z takiej cegły. Być może sterta ta była pozostałością po znajdującym się w pobliżu obiekcie (być może domem prywatnym, może obiektem związanym z funkcjonującym tutaj kamieniołomem). Wszak to właśnie tutaj znajdowały pola dworskie, a pobliska kapliczka św. Jana miała charakter przydworski. Niewątpliwie więc taki rodzaj cegły był tutaj stosowany, a przykłady takie można odnaleźć w okolicy do dzisiaj.

Co jest wszakże jeszcze bardziej osobliwym to fakt, że tzw. cegła austriacka była charakterystyczna dla Małopolski czy zaboru austriackiego. Natomiast u naszych rodaków po drugiej stronie Białej Przemszy czy Przemszy cegła miała inne rozmiary. Odpowiednio w zaborze rosyjskim rozmiar wynosił 27-13-6,5, a w zaborze pruskim 25-12-6,5. Sytuacja taka jest więc widocznym do dziś przykładem, jak bardzo ponad stuletni okres zaborów przyczynił się do zróżnicowania różnych części naszego kraju pod bardzo wieloma względami. Z punktu widzenia naszego miasta jest to szczególnie wyraziste,  bo to właśnie tutaj, na niewielkim obszarze stykają się trzy różne rzeczywistości, których źródłem był właśnie okres zaborów.
Jarosław Sawiak